Ethisch Leiderschap

Ethisch Leiderschap: Een Spiegel van de Maatschappij

Ethisch leiderschap is iets waar velen van ons mee geconfronteerd worden, maar weinigen daadwerkelijk in de praktijk brengen. Hoe ethisch was het om op vakantie te gaan terwijl heel Nederland in lockdown zat? 

Misschien heeft u hier 

geen actieve herinnering aan?

Het is een bekende uitdrukking: "Ik heb daar geen actieve herinnering aan". Deze woorden werden regelmatig gebruikt door Mark Rutte, onder andere in 2018, toen zijn toenmalige secondant Halbe Zijlstra loog over een ontmoeting met de Russische president Poetin. Rutte gebruikte de uitdrukking ook in het voorjaar van 2021, tijdens het formatiedebat naar aanleiding van de omstreden memo waarin de naam van parlementariër Pieter Omtzigt voorkwam. De hoofdredacteur van Van Dale telde "vele honderden" keren dat de term werd gebruikt. Het gebruik is nu zo ingeburgerd dat de term een plekje in de Van Dale heeft verdiend.  (bron)

Bij een rechtszitting in 2024 gebruikte een verdachte deze uitdrukking in zijn verdediging. Dit kon rekenen op gelach van de aanwezigen, wat laat zien hoe uitspraken van leiders invloed kunnen hebben op de bredere samenleving.

Het Effect van Onethisch Leiderschap

Mark Rutte verklaarde in juli 2022: "Ik ga niet naar de NAVO en ik ga niet naar de Europese Unie." In 2024 werd hij echter toch benoemd tot secretaris-generaal van de NAVO. Tijdens kabinet-Rutte I werden miljarden bezuinigd op defensie, terwijl hij als NAVO-baas juist pleit voor verhoogde defensie-uitgaven. In 2025 stelde hij zelfs: "Meer geld naar defensie, anders kunnen we beter Russisch leren of vertrekken naar Nieuw-Zeeland."

Deze politieke wendingen roepen vragen op over consistentie en ethisch leiderschap. Hoe beïnvloeden dergelijke keuzes het vertrouwen van burgers in hun bestuurders?

Het kabinet-Rutte III heeft in de toeslagenaffaire essentiële informatie niet direct gedeeld met het parlement. De toeslagenaffaire ging over onterechte beschuldigingen van fraude bij ouders die kinderopvangtoeslag ontvingen. De Belastingdienst beschuldigde duizenden ouders van fraude, vaak op basis van onjuiste gegevens. Deze ouders moesten enorme bedragen terugbetalen, en veel gezinnen raakten in financiële problemen. In sommige gevallen werden kinderen uit huis geplaatst, omdat de ouders niet in hun eigen onderhoud konden voorzien. Wat bijzonder schrijnend was, is dat sommige van deze kinderen niet eens meer teruggevonden konden worden, wat leidde tot grote bezorgdheid over hun welzijn.

De toeslagenaffaire kwam in 2019 echt boven water, hoewel het al in 2005 begon. Pas na jaren van schade en schadeclaims werd het openbaar. In 2020 werd er brede erkenning van de fouten en schade, en sindsdien is er compensatie voor de getroffen ouders. Het leidde tot een parlementaire enquête en politieke verantwoording. Het heeft meer dan 15 jaar geduurd voordat het echt werd aangepakt.

Anno 2025 is er vooruitgang geboekt, maar veel van de gevolgen van de toeslagenaffaire blijven zichtbaar. Er is compensatie betaald aan ouders die onterecht benadeeld zijn, en de Belastingdienst heeft excuses aangeboden voor de fouten. Wetgeving is aangepast om toekomstige fouten te voorkomen, zoals meer transparantie en minder rigiditeit in de systemen van de toeslagen.

Helaas hebben veel ouders nog steeds te maken met de langdurige gevolgen van de affaire, zoals schulden, verloren vertrouwen in de overheid en trauma. Ook zijn er nog steeds gevallen van kinderen die moeilijk te traceren waren of uit huis zijn geplaatst. Sommigen van deze kinderen zijn nog steeds niet gevonden, wat enorme bezorgdheid oproept over hun welzijn en veiligheid. De schade is deels gecompenseerd, maar het volledige herstel van het vertrouwen en de levens van de getroffen families blijft een lang proces.

Als NAVO-topman geniet Rutte diplomatieke onschendbaarheid en belastingvrije voordelen, zoals een ambtswoning in Brussel. Dit werpt een bredere vraag op over de verschillen in verantwoordelijkheid en privileges tussen nationale en internationale leiders.

Recent gelekte overheidsdocumenten werpen bovendien nieuw licht op de rol van invloedrijke figuren in politieke besluitvorming. Uit deze documenten blijkt dat koning Willem-Alexander gesprekken heeft gevoerd met een bewindspersoon over de positie van zijn schoonzus in de afwikkeling van de toeslagenaffaire. Dit is opvallend, aangezien de Nederlandse wet voorschrijft dat de koning zich niet met politieke zaken mag bemoeien. Dat een dergelijke benoeming vervolgens op ongebruikelijke wijze werd doorgedrukt binnen de overheid, roept serieuze vragen op over de grenzen tussen politiek en koninklijk gezag.

De Impact van Onethisch Leiderschap op de Samenleving

Wanneer leiders inconsistent of onethisch handelen, heeft dit invloed op het vertrouwen van burgers in de overheid. Ethisch leiderschap is van cruciaal belang voor het welzijn van een samenleving. Het voorbeeld dat leiders stellen, wordt vaak nagevolgd door anderen in de samenleving. Wanneer leiders zich onethisch gedragen, kunnen zij een cultuur van wantrouwen en onrechtvaardigheid creëren. Dit kan leiden tot een bredere maatschappelijke vervreemding en een afname van het publieke vertrouwen in instituten en het rechtssysteem.

Het is essentieel dat leiders zich bewust zijn van de gevolgen van hun daden en streven naar ethisch gedrag. Alleen door consistent ethisch te handelen, kunnen zij het vertrouwen van de samenleving winnen en behouden. Leiderschap dat gebaseerd is op transparantie, eerlijkheid en verantwoordelijkheid, zal niet alleen de directe omgeving, maar de gehele samenleving ten goede komen. Het herstellen van vertrouwen begint bij het tonen van echte verantwoordelijkheid en het dienen van het algemene belang boven persoonlijke ambities.